Το κτήριο του Μουσείου Αρχαιολογικού Χώρου Ελεύθερνας – Ο Όμηρος στην Κρήτη είναι ένα σύγχρονο κτήριο περίπου 1.800 τ.μ. που μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του καταλαμβάνει έκταση 13 στρεμμάτων και από μακριά μοιάζει με κιβωτό που αναδύεται από τη γη, ατενίζοντας την Ίδη (τον Ψηλορείτη).
Είναι χωρισμένο σε δύο πτέρυγες με την δεξιά στον ισόγειο χώρο της να φιλοξενεί το φυλακείο – χώρο έκδοσης εισιτηρίων και το Κέντρο Μελέτης και στον αριστερό χώρο τις εκθεσιακές αίθουσες του μουσείου.
Το αρχιτεκτόνημα σχεδιάστηκε σε ανθρώπινη κλίμακα, εντασσόμενο στο φυσικό περιβάλλον, ενώ συγχρόνως ως μοντέρνο οικοδόμημα είναι απολύτως διακριτό και αναγνωρίσιμο της εποχής στην οποία δημιουργήθηκε.
Οι υπόγειοι χώροι στο σύνολο του κτηρίου στεγάζουν αποθήκες και σύγχρονα εξοπλισμένα εργαστήρια.
Ο μεγάλος περιβάλλων χώρος μπροστά από το Μουσείο διαθέτει, κήπους δενδροφυτεύσεις και μικρό πάρκινγκ για ΑΜΕΑ και ειδικά πλακοστρωμένες επιφάνειες με ειδικές προβλέψεις. Παντού έχουν φυτευτεί δέντρα, φυτά και αρωματικά βότανα που χαρακτηρίζουν την κρητική χλωρίδα από την αρχαιότητας έως και τις μέρες μας. Στο πίσω μέρος του κτηρίου υπάρχει χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.
Στον μεγάλο αναπεπταμένο χώρο (αυλή) στην ανατολική πλευρά του Μουσείου έχει διαμορφωθεί φυσικό υπαίθριο θέατρο για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων αλλά και για την απόλαυση της φύσης και το αγνάντεμα της αετοκαθίστρας Ίδης (Ψηλορείτη) και της κορυφής του, εκεί όπου γεννήθηκε ο πατέρας των θεών, ο Δίας, μέσα στο Ιδαίον Άντρο.
Το Μουσειογραφικό Πρόγραμμα της Έκθεσης
Σχεδιάζοντας ένα μουσείο λαμβάνει υπόψη του κανείς πολλές παραμέτρους. Ανάμεσά τους τον προσανατολισμό και τη χωροταξία του, τις ανάγκες του. Κυρίως, όμως, τι θέλει να αντιπροσωπεύει. Κάθε αρχαίος τόπος έχει τις ιδιαιτερότητες του, τα δυνατά του σημεία. Και η μουσειακή πολιτική θα πρέπει να τα λαμβάνει υπόψη της.
Η αρχαία Ελεύθερνα δεν επελέγη τυχαία για τις ανασκαφικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης. Στη δύναμη που εκπέμπει ο μινωικός πολιτισμός της Κρήτης και τα ανακτορικά του κέντρα, η ανασκαφή της πόλης ήρθε να προσθέσει τον δεύτερο πυλώνα της ιστορίας του νησιού: από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (1100-1000 π.Χ.) έως τα βυζαντινά χρόνια.
Η αρχαία Ελεύθερνα μας ξεδίπλωσε και συνεχίζει να ξεδιπλώνει όλα τα μυστικά της από το 3000 π.Χ. έως το 1500 μ.Χ. Τύχη αγαθή κυρίως φώτισε ένα μεγάλο κομμάτι των λεγόμενων “σκοτεινών” χρόνων, κυρίως στην νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, αυτό που ονομάσαμε Αυγή του ελληνικού πολιτισμού, αυτό που εν πολλοίς διηγείται ο Όμηρος στα έπη του, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Σε αυτήν την νεκρόπολη εικονογραφείται όλο το τελετουργικό τυπικό των ταφικών πυρών, όπως αυτές περιγράφονται στην Ιλιάδα και κυρίως στην ταφική πυρά του Πατρόκλου (Ραψωδία Ψ), γέρνοντας έτσι τη ζυγαριά υπέρ της άποψης του Αριστοτέλη στη διένεξη του με τον Πλάτωνα, ότι δηλαδή ο Όμηρος περιγράφει αλήθειες στη διήγησή του. Συνάμα σποραδικά βρίσκει κανείς και άλλες αλήθειες, όπως π.χ. σκηνές από την περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα (Ραψωδία Σ), ή την οδύσσεια του εμπορίου μέσα στη Μεσόγειο, δείγματα της οποίας έχει ικανά να δείξει η νεκρόπολη.
Για τους παραπάνω λόγους, η έμφαση στην παρούσα έκθεση δόθηκε στον Όμηρο στην Κρήτη και στην Ελεύθερνα. Αυτή είναι η ραχοκοκκαλιά, το νήμα που συνέχει τα πάντα. Γιατί, χωρίς να παραλείπουμε όλο το χρονολογικό φάσμα της ιστορίας της πόλης, εκείνο που προέχει, που πρωταγωνιστεί είναι ο Όμηρος και η σχέση του με την Ελεύθερνα. Άλλωστε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη και σε όλα τα μουσεία της Ελλάδας υπάρχουν και εκτίθενται προϊστορικές και ιστορικές αρχαιότητες. Πουθενά, όμως, δεν υπάρχει ένα μουσείο που να επικεντρώνεται στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού και τον Όμηρο. Η Κρήτη τώρα μπορεί να πατά σε δύο πόδια: στο μινωικό πολιτισμό και στον Όμηρο.
Αυτά αποτελούν τα δυνατά της σημεία.